Gerek iç hukukta gerek milletlerarası hukukta sıklıkla karşılaşılan bir kavram olan kamu düzeni, “Toplumun huzur ve sükununu sağlayan, devletin korunmasını amaçlayan, toplumun, her alandaki düzeninin temelini oluşturan, toplumdaki fertlerin birbirleri ile olan uyuşmazlık ve anlaşmazlıklarını düzenleyici kuralları öngören hüküm ve kuralların tamamı” olarak ifade edilmektedir[1]. Ayrıca söz konusu kavram, “belirli bir ülkede, belirli bir zamanda ve belirli bir konuda kamu yararını, kamu vicdanını ve genel ahlâkı çok yakından ilgilendiren, toplumun temel yapısını ve kamusal menfaatleri koruyan kurallar bütünü” şeklinde de tanımlanmıştır[2]. Esas itibarıyla kamu düzeni kavramının tanımı ve kapsamı her ülkenin kendi hukuk sistemine göre belirlenmektedir. Bu bağlamda kamu düzeninden ne anlaşılması gerektiği zamana ve yere göre değişkenlik göstermektedir[3].
İç hukukta kamu düzeni kavramı ile milletlerarası hukukta kabul edilen kamu düzeni kavramı birbirinden farklı yorumlanmaktadır. Nitekim iç hukukta kamu düzeni emredici hükümlere aykırılık ile ilişkilendirilip geçersizliğe ilişkin hükümler uygulama alanı bulurken, milletlerarası hukukta yabancı bir mahkeme kararının iç hukuktaki emredici hükümlere aykırı olması doğrudan kamu düzeni müdahalesine yol açmamaktadır[4]. O hâlde milletlerarası hukuk çerçevesinde ele alınan kamu düzeni daha dar ve sınırlı bir anlamda kullanılmakta ve kamu düzeni müdahalesi istisnaen gündeme gelmektedir. Öğretide, milletlerarası hukukta kamu düzeninin, “kendi yargılama usulüne göre verilmeyen bir hükmün uygulanması halinde, yargılamanın konusu ile karşılaştırılamayacak derecede daha büyük, daha önemli ve vazgeçilemez nitelikteki menfaatlerin zarar görmesi olasılığı karşısında, bu menfaatlerin öncelikle ve kesin olarak korunmasını amaçlayan bir anlam” ifade ettiği belirtilmiştir[5].
5718 sayılı Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkında Kanunda kamu düzeni müdahalesine esas itibarıyla üç konuda rastlanılmaktadır[6]. Öncelikle MÖHUK md. 5’te, yabancı hukukun somut olaya uygulanan hükmünün Türk kamu düzenine açıkça aykırı olması hâlinde söz konusu hükmün uygulanmayacağı hüküm altına alınmıştır. İkinci olarak, md. 54’te sayılan tenfiz şartları arasında, yabancı mahkeme kararının kamu düzenine açıkça aykırı olmaması gerektiği öngörülmüştür. Son olarak, md. 62/1-b’de yabancı hakem kararının tenfizine ilişkin talebin, kamu düzenine aykırılık hâlinde reddedileceği düzenlenmiştir[7]. Ancak bahsi geçen maddelerin hiçbirinde kamu düzeninden ne anlaşılması gerektiği -isabetli olarak- açıkça ifade edilmediğinden, kamu düzeninin kapsamı ile sınırları öğreti ve yargı kararlarıyla belirlenecektir.
MÖHUK md. 5’te öngörülen kamu düzeni müdahalesi ile md. 54’te tenfiz şartı olarak ele alınan kamu düzenine aykırılık birbirinden farklı sonuçlar doğurmaktadır. Nitekim kanunlar ihtilafı kuralları gereğince tespit edilen yabancı hukukun somut olaya uygulanacak hükmünün Türk kamu düzenine aykırı olması, o hükmün uygulanmasını engelleme işlevine sahiptir. O hâlde MÖHUK md. 5 uyarınca kamu düzeni müdahalesi ancak yabancı hukukun uygulandığı durumlarda ortaya çıkmaktadır[8]. Ayrıca anılan maddede yabancı hukuk kuralının kamu düzenine “açıkça” aykırı olması düzenlendiğinden, kanun koyucu, iradesini kamu düzeni müdahalesini istisnai hâllerle sınırlı tutma yönünde kullanmıştır[9]. Öte yandan somut olaya uygulanacak yabancı hukuk kuralının kamu düzenine açıkça aykırı olduğu gerekçesiyle bertaraf edilmesi kamu düzeninin olumsuz etkisi olarak kabul edilmektedir. Bu durumda ortaya çıkan boşluğun Türk hukuku kurallarıyla doldurulması ise kamu düzeninin olumlu etkisi olarak adlandırılmaktadır[10].
Buna karşılık yabancı mahkeme kararında yer alan hüküm fıkrasının Türk kamu düzenine aykırı olduğu durumlarda, söz konusu kararın tenfizine ilişkin talep reddedilecektir. Bu bağlamda hâkim tarafından yapılacak inceleme yabancı mahkeme ilamının hüküm fıkrası ile sınırlı olup; yabancı mahkeme kararında uygulanan hukuk kuralının kamu düzenine aykırılığı değil, kararda yer alan hüküm fıkrasının uygulanmasının Türk kamu düzenine aykırılık teşkil edip etmediği göz önüne alınacaktır[11]. Yargıtay 18. HD, 19.06.2014 tarih ve 2014/3930 E. 2014/10998 K. sayılı kararında konuya ilişkin görüşünü, “Anılan maddede yer alan, “Hükmün kamu düzenine açıkça aykırı bulunmaması” ifadesinden, yabancı mahkeme kararının esasına uygulanan hukukun Türk kamu düzenine aykırılığının incelenemeyeceği, sadece hükmün tenfizi neticesinde ortaya çıkan hukuki sonuçların kamu düzenine aykırı olması halinde yabancı mahkeme kararının tenfizinin reddedileceği sonucuna varılmalıdır” şeklinde ifade etmiştir[12].
Öğretide, MÖHUK md. 5 ile 54’te yer alan kamu düzeni müdahalesinin birbirinden farklı sonuçlara yol açtığı, yabancı mahkeme tarafından uyuşmazlık konusu olaya Türk hukukunun uygulandığı durumlarda da, bu kararın tenfizinin kamu düzenine aykırılık oluşturabileceği öne sürülmüştür. Nitekim Tiryakioğlu bu durumu, “Örneğin, Türk maddi hukuk kurallarının uygulandığı yabancı yargılamada, mahkeme taraflardan birinin adil yargılanma hakkı ihlal ederek karar vermiş ise böyle bir kararın Türkiye’de tanınmasının ve tenfizinin Türk kamu düzenini ihlal edeceği açıktır” şeklinde ifade etmiştir[13]. Her iki hüküm arasındaki farklılık, yabancı mahkeme kararında uygulanan kuralın kamu düzenine aykırı olmamasına rağmen, kararın uygulanmasının Türk kamu düzenine aykırılık teşkil etmesinde de ortaya çıkmaktadır[14]. Çelikel ve Erdem konuyu, “Yabancı mahkeme kararı, Türkiye’den dışarı çıkarılması yasak olan taşınır bir malın davalıya verilmesine hükmetmişse, uygulanan yabancı hukuk aykırı olmasa dahi, bu kararın icrası Türk kamu düzenine aykırı olacaktır” şeklinde örneklendirmiştir[15].
Yabancı mahkeme kararının tenfizi, kararın bir başka ülkede icra edilmesinde hukuki yararı bulunan kişilerin menfaatlerini korumayı amaçlamaktadır. Ancak söz konusu yabancı kararın uygulanması kimi durumlarda toplumun menfaatlerine aykırı sonuçlar doğurabileceği gibi, yabancı mahkeme kararının sınırsız biçimde uygulanması devletlerin egemenlik hakkıyla da örtüşmeyebilir. Bu şekilde ortaya çıkabilecek olumsuz sonuçların giderilmesi amacıyla, hükmün kamu düzenine açıkça aykırı olmamasına ilişkin tenfiz şartı MÖHUK md. 54/1-c’de hüküm altına alınmıştır. Nitekim Dolunay, söz konusu hükmün amacının, “toplumda yer etmiş hukuki, ahlaki, siyasi anlayış ve değerlerin yabancı mahkemeden alınmış bir hükümle zedelenmesini önlemek” olduğunu savunmuştur[16].
Osman Can BAŞDEMİR
[1] Şener, E.: Hukuk Sözlüğü, Ankara 2001, s. 406.
[2] Ruhi, A.C. / Kaplan, Y.: Yabancı Mahkeme ve Hakem Kararlarının Tenfizi Açısından Kamu Düzeni (Ordre Public), MHB 2002, s. 643.
[3] Ruhi / Kaplan, s. 644; Şanlı, C. / Esen, E. / Ataman-Figanmeşe, İ.: Milletlerarası Özel Hukuk, 7. Bası, İstanbul 2019, s. 574.
[4] Köle, M.: Yabancı Mahkeme Kararlarının Tanıma ve Tenfizinde Usul, DÜHFD 2016, C. 21, S. 34, s. 53; Güven, P.: Tanıma ve Tenfiz (Yabancı Mahkeme Kararlarının Tanınması ve Tenfizi), Ankara 2013, s. 131.
[5] Ruhi / Kaplan, s. 644.
[6] Dolunay, A.: Yabancı Mahkeme Kararlarının Tanınması ve Tenfizinde Kamu Düzeni, Yıldırım Uler’e Armağan, Lefkoşa 2014, s. 46.
[7] Yabancı hakem kararlarının tenfizinde kamu düzeni konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. Nomer, E.: Yabancı Hakem Kararlarının Tenfizinde Kamu Düzeni Müdahalesi (09.06.1999 tarihli Yargıtay Hukuk Genel Kurulu Kararı), MHB 1999-2000, s. 555-576.
[8] Nomer, Müdahale, s. 563; Balkar Bozkurt, S. (Editör): Yabancı Mahkeme ve Hakem Kararlarının Tanınması ve Tenfizinde Güncel Gelişmeler (14 Ekim 2016 İstanbul), İstanbul 2018, s. 84.
[9] İrge Erdoğan, B.: 5718 Sayılı MÖHUK Uyarınca Tenkis Davasında Uygulanacak Hukukun Kamu Düzeni Bakımından Değerlendirilmesi ve Yetkili Mahkeme, DEÜHFD 2018, C. 20, S. 1, s. 405.
[10] Ruhi / Kaplan, s. 645; İrge Erdoğan, s. 406.
[11] Çelikel, A. / Erdem, B.B.: Milletlerarası Özel Hukuk, Yenilenmiş 12. Bası, İstanbul 2012, s. 636; Nomer, E.: Devletler Hususî Hukuku, Yenilenmiş 21. Bası, İstanbul 2015, s. 520-522; Doğan, V.: Milletlerarası Özel Hukuk, Gözden Geçirilmiş 4. Baskı, Ankara 2016, s. 119; Ruhi / Kaplan, s. 647.
[12] https://karararama.yargitay.gov.tr (E.T.: 11.05.2020).
[13] Balkar Bozkurt, s. 84.
[14] Dolunay, Kamu Düzeni, s. 52.
[15] Çelikel / Erdem, s. 637.
[16] Dolunay, A.: Türk Hukukunda ve Kıbrıs Türk Hukukunda Yabancı Mahkeme Kararlarının Tanınması ve Tenfizi, İstanbul 2015, s. 93.